جام افسانه ای مارلیک - مجله نازلارا

تمدن مارلیک نیز مانند بسیاری از تمدن های باستانی دیگر به دلیل نبود شواهد مکتوب، تمدنی خاموش در تاریخ ایران است. ما نمی دانیم مردمان این تمدن چگونه می اندیشیدند و چه مذهب و دینی داشتند. فقط از آثار باقیمانده می توان این گونه گفت که تمدن مارلیک دست کم در فراوری آثار هنری، تمدنی پیشرفته بوده است.

تپه مارلیک در رودبار گیلان قرار گرفته است. مهم ترین کاوش های باستان شناسی در این حوزه تمدنی، از سوی دکتر عزت الله نگهبان، پدر باستان شناسی ایران، انجام شد. آرامگاه های فرمانروایان این تمدن کندوکاو شد و آنچه به دست آمد، نشان از هنری زرین و تمدنی با شکوه سه هزار ساله داشت.

درست است که آثار زیادی از این منطقه کشف شده، اما بسیاری از آنچه درباره این تمدن گفته می گردد، در حد حدس و گمان است. اثری مکتوب از این تمدن وجود ندارد و همین صحبت و تبادل نظر درباره آن را بسیار سخت نموده است. این تمدن را منسوب به آمارد ها می دانند که در این منطقه زندگی می کردند و بیشتر زندگی خود را با شکار می گذراندند.

جام های معروفی از این منطقه به دست آمده که برخلاف منطقه لرستان که عمدتا جنس آثار از مفرغ است، در منطقه مارلیک این جام ها از طلا و نقره ساخته شده اند. جام های ساخته شده از طلا که در این منطقه یافت شده، شهرت دنیای دارند.

سه جام با نام های جام طلای گاو بالدار، جام هیولای دو سر و غزال و جام افسانه زندگی، موضوع اصلی صحبت ماست. اگرچه توصیفات و تحقیقاتی درباره نشانه شناسی این جام ها انجام شده، اما صحبت ما این موارد نیست. ما می خواهیم بدانیم آیا در تمدن های باستانی ایران به ویژه تمدن هایی که هیچ گونه آثار مکتوبی از آن ها به جا نمانده است، آیا بارقه های ابتدایی از دید علمی می توان یافت.

جام های دیگری نیز از این منطقه یافت شده اند، اما در اینجا می خواهیم با مقایسه این سه جام ببینیم در جام افسانه زندگی مارلیک چه نکته ای وجود دارد که برای آنالیز ما مفید واقع شده است. جام گاو بالدار نهایت زیبایی، دقت و هنر است؛ گاو هایی افسانه ای با بال هایی زیبا که به خوبی سعی شده نمایی سه بعدی به آن بخشیده گردد.

همین کوشش برای برجسته سازی و دادن نمایی سه بعدی در بستری دوبعدی نشان از دید تصویری بسیار عالی در این تمدن دارد. سطح جام صفحه ای دوبعدی بوده که از این صفحه دوبعدی، جسمی سه بعدی در حال جان دریافت است. چیزی که نوعی هولوگرام را به ذهن تداعی می نماید، این است که اطلاعات صفحه ای دوبعدی به صورت سه بعدی به نمایش گذاشته گردد.

بی شک همه این ها حاصل ادراک هنری سازندگان این جام است و غلو درباره آن فقط ارزش کار را کاسته و توضیحات ما را نیز بی پایه می نماید. آنچه به تصویر کشیده شده، یک موجود افسانه ای بوده که می تواند بازتابی از اعتقادات و اساطیر مردمان آن تمدن باشد.

ما با درک هنری بالا برای به تصویر کشاندن یک اسطوره یا عقیده روبه رو هستیم و نمی توان بارقه ای علمی از آن مستفاد کرد؛ اما جام دوم از این جام نیز فراتر رفته و بیش از جام قبلی اسطوره ای می گردد: یک هیولای دو سر کاملا افسانه ای و دلهره آور که دو غزال را به چنگال گرفته است. اینجا تماما فضای اسطوره ای بوده و هنرمند سعی در بیان یکی از شخصیت های احتمالی اسطوره ای در فرهنگ مارلیک دارد.

پس باز ما با نکته ای علمی در این جام روبرو نیستیم؛ اما جام سوم یعنی جم افسانه زندگی با دو جام قبلی تفاوتی ماهوی دارد. طبق توضیحات دکتر نگهبان این جام 20 سانتی متر ارتفاع داشته و 14 سانتی متر قطر دهانه آن است. نقش روی جام داستان زندگی یک بز کوهی از ابتدای تولد تا زمان کشته شدن از طریق یک گراز وحشی را با تمام جزئیات نشان می دهد. این جام مجموعا پنج ردیف دارد.

در ردیف پایین (اول) بز کوهی ای در حال خوردن شیر از پستان مادر خود است. مادر نیز دارد از درختچه ای که در کنارش است، تغذیه می نماید. ردیف بالاتر هم درختی را نشان می دهد که دو بز در کنار آن و در حال خوردن جوانه های آن هستند.

در ردیف سوم گراز هایی را می بینیم که در حال خوردن همان بز کوهی هستند. کرکس هایی هم در دوردست در آسمان در حال پروازند. هنرمند با کوچک ترسیم کردن این کرکس ها فاصله دور آن ها را از محل خوردن بز توسط گراز ها نشان می دهد. در ردیف بالاتر، گراز ها رفته اند و باقی مانده بز نصیب کرکس هایی شده که از آسمان به پایین آمده و در حال خوردن باقی مانده های بز هستند. ردیف آخر نیز در واقع لبه جام است.

به قول دکتر نگهبان این جام شاید اولین اثر دنیا باشد که داستانی را با توالی تعیین درباره زندگی بیان می نماید؛ اما ارزش این جام از نظر مباحث ما چیست؟ این جام برخلاف دو جام دیگر به شدت واقع گرا است. این واقع گرایی از اولین آنات ذهنی برای نگاهی علمی به دنیا پیرامون است.

هیچ چیز اضافه ای در کار نیست. بز و گراز و درخت و کرکس همان طور تصویر شده اند که باید باشند. همان فرایندی را طی می نمایند که به صورت عادی در طبیعت طی می نمایند و حال یک مشاهده گر آن را به صورت واقعی بازتاب می دهد. هیچ چیز جادویی یا ماورایی یا متافیزیکی در کار نیست.

همه چیز در یک فرایند منطقی رخ می دهد. کسی که این جام را ساخته، در وهله اول دست به مشاهده ای دقیق از آنچه در حیات وحش اتفاق می افتد، زده است؛ بنابراین نه تن ها این جام بیان داستان وار یک واقعه است؛ بلکه شاید بتوان از آن به عنوان اولین کتاب زیست شناسی دنیا نیز نام برد؛ کتابی که به صورت کاملا طبیعی و واقع گرا داستان زندگی و مرگ یک حیوان و نحوه تعامل آن با جانداران دیگر را توضیح می دهد.

اینکه آیا چنین چیزی نوعی رویه فکری در تمدن مارلیک به شمار می آمده یا نه، دست کم با کشفیات باستان شناسی این منطقه قابل تأیید نیست؛ اما آن قدر باارزش بوده که بر روی جام طلایی حک گردد و آن قدر باارزش هست که جزئی از اولین بارقه های تفکر علمی در فلات قاره ایران منظور گردد.